گفتگو با مستندسازان مشهدی که مشغول ساخت آثاری درباره پیاده‌روی اربعین | ثبت عاشقی در میان مرز‌ها

شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز - هرساله هم زمان با راهپیمایی اربعین، بسیاری از فیلم سازان و عکاسان راهی عراق و کربلا می‌شوند تا تصاویری از عظمت این رویداد و حضور میلیونی زائران امام حسین (ع) ثبت کنند. امسال هم بعد از حدود دو سال محدودیت ناشی از شیوع کرونا علاوه بر اینکه زائران زیادی راهی کربلا شده اند، هنرمندان بسیاری هم برای ثبت پیاده روی اربعین اقدام کرده اند. فیلم سازان و عکاسان مشهدی نیز از این قضیه مستثنا نیستند و این روزها، سه مستندساز شهرمان مشغول تولید آثار بسیار متفاوتی از متن و حاشیه پیاده روی اربعین هستند؛ آثاری که می‌تواند ابعاد جدیدی از این رویداد بزرگ را پیش روی مخاطبان بگذارد.

اثری با محوریت سیستان وبلوچستان

محمدمهدی خالقی، کارگردان و مستندساز مشهدی این روز‌ها برای ساخت یک فیلم مستند، راهی سیستان وبلوچستان شده است؛ مستندی که قصد دارد میزبانی مردم این استان از زائران پاکستانی را به تصویر بکشد. خالقی درباره موضوع اثرش توضیح می‌دهد: هرساله علاوه بر زائران ایرانی، زائرانی از کشور‌های دیگر هم در راهپیمایی اربعین حاضر می‌شوند. یکی از کشور‌هایی که زائران بسیار زیادی دارد، پاکستان است. بیشتر این زائران به دلیل هزینه‌های سنگین، مجبور می‌شوند از مسیر زمینی و از راه ایران درقالب گروه‌ها و کاروان‌های مختلف به عراق بروند. در سال‌های اخیر هم این حضور و عبور از ایران، چشمگیرتر و پررنگ‌تر شده است.

او یادآوری می‌کند: امسال در استان سیستان وبلوچستان که درگاه ورودی زائران پاکستانی است، تمهیدات و شرایط خوبی برای پذیرایی و میزبانی از زائران پاکستانی مهیا شده بود، از این رو ما با یک تیم مستندساز به اینجا آمدیم تا اثری با محوریت «میزبانی از زائران پاکستانی اربعین» تولید کنیم.

به گفته خالقی، این مجموعه که «خوش آمدید» نام دارد، در ۶ قسمت ۱۰ دقیقه‌ای تولید می‌شود. هر قسمت هم یک شخصیت محوری دارد که بیننده، میزبانی از زوار را از زاویه نگاه این شخص می‌بیند.

این مستندساز بیان می‌کند: درحقیقت در این مجموعه مستند، روایت‌ها یا قصه‌هایی از میزبانان ایرانی زائران پاکستانی که بیشتر آن‌ها سیستان وبلوچستانی هستند، به تصویر کشیده شده است.

او با اشاره به اینکه بخشی از اثر در میرجاوه و بخش دیگر کار هم در مجموعه زائرسرا‌ها و مواکب شهر زاهدان تولید شده است، می‌گوید: من حدود ۲۰ روز است در سیستان وبلوچستان حضور دارم و بین این دو نقطه در رفت وآمد هستم.

خالقی درباره زمان پخش مستندش نیز بیان می‌کند: مجموعه «خوش آمدید» به سفارش حوزه هنری سیستان وبلوچستان تولید می‌شود و برای زمان و نحوه پخشش، آن‌ها تصمیم می‌گیرند.

مستندساز مشهدی که پیش‌تر در ایام اربعین سال ۱۳۹۷ برای برگزاری یک دوره کارگاه آموزشی کارگردانی مستند با موبایل در سیستان وبلوچستان حضور داشته است، ادامه می‌دهد: امسال دو تفاوت مهم با سال ۱۳۹۷ داشت؛ درواقع امسال میزان آمادگی و هماهنگی و انگیزه‌های مردمی برای میزبانی در استان سیستان وبلوچستان بسیار بهتر و تقویت شده بود.

اما متاسفانه با کاهش چشمگیر تعداد زائران نسبت به آخرین سال قبل از کرونا روبه رو شدیم که یکی از علت‌های آن، سیل بزرگ پاکستان و تخریب جاده‌ها بود. ازسوی دیگر شرایطی که عراق برای صدور ویزا ایجاد کرد و مسدود و باز شدن دائم مرز‌ها و انتشار اخبار متناقض، موجب شد تعداد زائران کمتر شود. این اتفاق، دوستانی را که زحمت کشیده و امکانات خوبی فراهم کرده بودند، با حسرت و اندوه و ناراحتی روبه رو کرد.

ضرورت پیدا کردن سوژه‌های خاص

او در بخش دیگری از صحبت هایش به تکراری شدن برخی مستند‌هایی که در اربعین ساخته می‌شود، اشاره می‌کند و می‌گوید: در فضای اربعین، بزرگ‌ترین آسیبی که حوزه مستند با آن روبه روست، موقعیت شناس نبودن مستندسازان و نداشتن احساس تکلیف است، به طوری که ما با حجمی زیاد و بیش از ظرفیت تولیدات درباره مسیر‌های اصلی پیاده روی یعنی مسیر نجف به کربلا روبه رو هستیم.

خالقی یادآوری می‌کند: سال ۱۳۹۶ یا ۱۳۹۷ حدود ۱۸۰ مستندساز برای ساخت اثری از مراسم اربعین رفتند، اما آیا تمام آن‌ها سوژه‌های خوبی داشتند؟ من بعید می‌دانم.

این فیلم ساز با اشاره به حجم هرساله فیلم سازان برای ساخت آثاری با محوریت اربعین تصریح می‌کند: فیلم سازان ما با انگیزه‌های خالصانه و صادقانه به کربلا می‌روند، ولی بیشتر آن‌ها کار‌های مشابه و تکراری‌ می‌سازند؛ کار‌هایی که هیچ وقت دیده نمی‌شود؛ چون تعدادی تصویر تکراری دارد که مردم در برنامه‌های تلویزیونی و حتی در بخش‌های مختلف خبری، کم وبیش آن‌ها را می‌بینند.

به گفته وی، فیلم سازانی که سوژه خاص و منحصربه فرد داشته باشند که بتواند جذابیتی ایجاد کند، زیاد نیستند.

خالقی که خودش تنها یک اثر کوتاه در کربلا و در موعد اربعین ساخته است، ادامه می‌دهد: من هیچ سالی نتوانستم سوژه‌ای خاص و متفاوت پیدا کنم، اما امسال پرداختن به اربعین با محوریت میزبانی سیستان وبلوچستان از زائران، به نظرم سوژه خیلی متفاوتی محسوب می‌شود که پیش‌تر هم کسی به آن توجه نکرده است؛ یعنی کار‌های پراکنده‌ای ساخته شد که کیفیت چندانی نداشتند.

این مستندساز پیشنهاد می‌دهد: به نظر من، مستندسازان تا وقتی که سوژه خوبی درباره اربعین ندارند، بهتر است دست به تولید نزنند و سراغ ساخت آثار تکراری نروند؛ چون این اتفاق، به منزله هدر رفتن امکانات، وقت و انرژی آن هاست، درحالی که‌ می‌توانند کار‌های مهم‌تر و واجب تری انجام دهند.

روایتی از مرز مهران

محسن عقیلی، دیگر فیلم ساز مشهدی، برای ساخت مستندی متفاوت به کرمانشاه و مرز مهران رفته است. او درباره موضوع اثرش توضیح می‌دهد: ستاد اربعین آستان قدس رضوی در راستای کار‌های بزرگی که سال‌های قبل انجام می‌داده، امسال قرارگاه اربعینی به اسم قرارگاه امام رضا (ع) در شهر مهران برپا کرده است. در این قرارگاه، یک آشپزخانه بزرگ با تجهیزات صنعتی وجود دارد که تقریبا ۹۰ درصد غذا‌های گرم برای زوار در مسیر رفت یا برگشت را تامین می‌کند.

او با اشاره به همکاری مجموعه‌های مختلف در راه اندازی این قرارگاه می‌گوید: نیرو‌های میدانی این اتفاق، خادم یارانی هستند که از مشهد آمده اند و در دو شیفت پانزده روزه به زائران خدمت می‌کنند. اعضای شیف اول، تقریبا کارشان تمام شده و قرار است به زیارت بروند و کار را به شیفت بعدی تحویل دهند.

عقیلی ادامه می‌دهد: ما اول در کرمانشاه بودیم و قرارگاهی را که ستاد اربعین آنجا داشت، پوشش دادیم و از چهارشنبه هفته گذشته هم به مهران آمده ایم و مشغول تصویربرداری هستیم. درواقع ما در یک مستند نیمه بلند که به سفارش اداره ارتباطات آستان قدس رضوی تولید می‌شود، درباره فعالیت‌های قرارگاه امام رضا (ع)، آشپزخانه و خادم یاران فیلم ساختیم و امیدواریم تدوین کار به زودی تمام شود تا به پخش تلویزیونی در روز‌های پایانی ماه صفر برسد.

این مستندساز راوی اثرش را خادمان معرفی می‌کند و می‌گوید: من معمولا در مستندهایم، سراغ مدیران نمی‌روم یا کمتر می‌روم و ترجیحم این است که راویان مستند را از میان افرادی انتخاب کنم که درحال خدمت به مردم هستند و ممکن است کارشان دیده نشود؛ یعنی به جای اینکه از فرمانده قرارگاه، فرمانده ستاد اربعین و مسئول آشپزخانه مصاحبه بگیرم، به سراغ نیرو‌های دیگری رفته ام.

فاصله گرفتن از اصل اتفاق

عقیلی یادآوری می‌کند: این سومین تجربه رسانه‌ای من در مسیر پیاده روی اربعین است؛ البته دو سال قبل نیز در موکب رسانه‌ای شبکه افق و در مسیر نجف و کربلا حضور داشتم و امسال قبل از خاک عراق و در مرز حضور دارم.

او فعالیت خادمانی را که در مرز‌ها برای زوار زحمت می‌کشند، متفاوت، جذاب و دراماتیک می‌داند و می‌گوید: بسیاری از اینافراد که معمولا نوجوان هستند، تا الان خودشان به زیارت نرفته اند و امسال قرار است زیارت اولی باشند. درواقع این بچه‌ها به اینجا آمده اند تا خودشان را برای زیارت آماده کنند و بی شک نگاه حضرت سید الشهدا (ع) به آن‌ها نگاه ویژه‌ای خواهد بود. تاکید ما در مستند هم بر همین اخلاص بچه‌هایی است که در لباس خادمی امام رضا (ع) برای زوار امام حسین (ع) زحمت می‌کشند.

مستندساز شهرمان همچنین با یادآوری جمعیت بزرگی که امسال راهی اربعین شده اند، تصریح می‌کند: به نظر من اگر این حجم جمعیت به درستی مدیریت نمی‌شد و از طریق رسانه به مردم اعلام نمی‌شد که به مرز‌ها مراجعه نکنند، امکان داشت امسال مشابه فاجعه منا فقط در مرز مهران رخ دهد.

او بر لزوم تغییر زاویه نگاه‌ها در ساخت مستند‌های اربعین تاکید می‌کند و می‌گوید: همیشه تمام جذابیت‌های یک اتفاق در دل آن نیست و گاهی اوقات یک قدم عقب‌تر از خط مقدم، اتفاقات جذاب تری می‌افتد؛ به همین علت هم من برای ساخت مستند به سراغ مسیر اصلی نرفتم و کمی خودم را عقب‌تر کشیدم.

به گفته عقیلی با تغییر زاویه نگاه ها، می‌توان برای اربعین کار ساخت، بدون آنکه به مسیر اصلی اربعین رفت و یک فریم از مسیر راهپیمایی اربعین را نشان داد. زاویه نگاه‌ها هم در صورتی تغییر می‌کند که مستندسازان کار‌های جدید و موفق را ببینند، با نگاه‌های نو آشنا شوند و آن را برای خودشان شخصی سازی کنند.

مستندی پژوهش محور

مسعود زارعیان، جزو مستندسازانی است که در عراق اثری را جلوی دوربین برده است؛ مستندی که ساختش از دو روز گذشته آغاز شده است و همچنان ادامه دارد. زارعیان درباره این مستند با نام موقت «تجربه اربعین» به ما توضیح می‌دهد: ما می‌خواهیم کاری پژوهش محور درباره پیاده روی اربعین، این رویداد بزرگ دینی، انجام دهیم و از منظر تجربه دینی به آن بپردازیم.

او ادامه می‌دهد: شخصیت اصلی ما یک پزشک، اهل نوشتن و سینما و ادبیات و کتاب است که سابقه طلبگی هم دارد. قرار است او مشاهداتش را ضمیمه کند به پژوهشی که سال هاست شروع کرده است. درواقع او ابعاد پیاده روی اربعین را بررسی می‌کند.

مستندساز مشهدی یادآوری می‌کند: شخصیت اصلی ما از همان سالی که مردم به صورت قاچاقی و پیاده از مرز رد می‌شدند و به زیارت امام حسین (ع) می‌رفتند، حضور داشته است و تصاویری از آن دوران دارد. او می‌خواهد آن اتفاقات را به این روز‌ها پیوند دهد و بگوید در دوره ای، حضور صدام و وضعیت امنیتی، مانع سفر ایرانی‌ها به عراق بود تااینکه مردم بالاخره توانستند به زیارت اربعین بروند و در رویداد پیاده روی شرکت کنند، اما باز پدیده‌ای مثل کرونا جایگزین صدام شد و به شکلی دیگر مانع حضور زائران شد.

زارعیان با اشاره به ورود حجم زیادی از ایرانی‌ها به عراق بعد از حدود دو سال محدودیت به دلیل کرونا تاکید می‌کند: همه تشنه پیاده روی اربعین بودند، از همین رو ما بیشتر از همیشه در شهر نجف و کربلا، زائر می‌بینیم که به گواه تمام اهالی این دو شهر و مسئولان ایرانی و غیرایرانی، اصلا با هیچ سالی قیاس شدنی نیست. درواقع در هیچ کدام از اعتاب مقدس چنین حجمی از زائر وجود نداشته که تصویری دیگر و تجربه‌ای جدید را برای همه رقم زده است.

به گفته او به علت نبود برخی زیرساخت ها، مشکلاتی هم در ورود زائران ایرانی به عراق رخ داد، ولی به سرعت مدیریت شد و با همراهی و کمک خود زائران، اکنون از آن شلوغی سفر به خوبی خارج شده ایم و آرامش به ورودی مرز‌ها بازگشته است. این مستندساز همچنین با اشاره به تصاویر زیادی که از رویداد اربعین مخابره شده است، اظهار می‌کند: تولید آثار تصویری برای اربعین، کار بسیار سختی است؛ چون در این زمینه انبوهی از آثار رسانه‌ای ساخته شده است، از این‌رو ما سعی کردیم باب جدیدی پیش‌روی مخاطبان باز کنیم و اطلاعات تازه‌ای به آن‌ها بدهیم. به گفته زارعیان «تجربه اربعین» مستندی نیمه بلند و شخصیت محور است که برمبنای پژوهش شکل گرفته و می‌خواهد نگاه عمیقی به اربعین داشته باشد. همچنین کنار روایت اصلی به شخصیت دومی هم پرداخته می‌شود، خانمی ایرانی الاصل که از هند آمده است.